Оторбаев: «Түркиянын үнү аймактар менен цивилизациялардын ортосунда улам күчөгөн көпүрө түзүүдө»

Ишемби күнү Стамбулда өткөн 9-TRT World форумунун жабылышында Кыргызстандын мурдагы премьер-министри Жоомарт Оторбаев Түркиянын өсүп жаткан дипломатиялык жана маданий таасирин жогору баалады. Оторбаев Түркияны «Европа континентинен Азияга чейинки маанилүү көпүрө» жана жаңы дүйнөлүк тартипте барган сайын таасирдүү өлкө катары сыпаттады.

Форумдун акыркы күнүндө TRT World каналына берген маегинде Оторбаев Түркиянын Орусия менен Украинанын ортосундагы жаңжалдагы ортомчулук ролунан тартып, Газа кризисиндеги гуманитардык жардамга чейинки проактивдүү дипломатиясы өлкөнү аймактык тең салмактуулукка жана глобалдык түштүктө ишенимдүү үнгө айландырганын билдирди.

«Түркия өзүнүн уникалдуу географиялык жайгашкан жеринин аркасында жалпысынан таасирдүү өлкөгө айланып баратат», - деген Оторбаев: «Ал Европага коңшу, бирок ошол эле учурда Азияга дарбаза катары кызмат кылат. Бул уникалдуу жайгашкан жер Түркияны барган сайын таасирдүү кылууда»,-деп айтты.

Оторбаевдин айтымында, Түркиянын глобалдык дипломатиядан санариптик экономикага чейинки өсүп жаткан таасири быйылкы TRT World форумунда талкууланган «Дүйнөлүк кайра баштоо» темасынын рухун чагылдырат. «Түркиянын үнү барган сайын көбүрөөк угулуп жатат — жөн гана ортомчу катары эмес, аймактардын, цивилизациялардын жана идеялардын ортосундагы көпүрө катары», - деп кошумчалады Оторбаев.

Түрк дүйнөсүндө жаңы өсүү доорун баштоо

Оторбаев ошондой эле Анкаранын түрк тилдүү өлкөлөрдүн жарандары үчүн жумушка уруксат алуу жол-жоболорун жөнөкөйлөтүү чечимин кубаттап, муну «өлкөлөрүбүздү жакындатуу, ишенимди бекемдөө жана өз ара аракеттенүүбүздүн сапатын жакшыртуудагы абдан маанилүү кадам»,- деп атады.

Оторбаев: «Түркия Түрк Мамлекеттер Уюмунун алкагында конструктивдүү ролду ойноп, достукту бекемдеп, экономикалык мамилелерди өнүктүрүп, элдердин ортосундагы алмашууну көбөйтүп жатат»,-деп кошумчалады.

TRT World форумунда «Борбордук Азиядагы маданий дипломатия жана жалпы иденттүүлүк: аймактык кызматташтык жана байланыш жолдору» аттуу сессияга катышкан Оторбаев түрк мамлекеттеринин ортосундагы экономикалык байланыштарды чыңдоо маданий байланыштар менен колдоого алынышы керектигин баса белгиледи.

Саясатчы: «Экономикалык мамилелерибиз өнүккөн сайын, бири-бирибизди маданий жактан да таанып-билишибиз керек», - деди. Ал сөзүн улап: «Бири-бирибизге жетүү оңой эмес, анткени биз географиялык жактан алыспыз. Бирок, ар бир мамлекеттин аракети менен биз жакындашып жатабыз», - деди.

Оторбаев ошондой эле Түрк Мамлекеттер Уюмунун башчылыгы астында уюштурулган биргелешкен фестивалдар, билим берүү программалары жана маданий алмашуулар аймактык кызматташтыкты жана туруктуулукту өнүктүрүүдө маанилүү ролду ойной турганын билдирди. «Маданий алмашууларды институционалдаштыруу жакында натыйжалуу жыйынтыктарды берет», - деп кошумчалады ал.

Оторбаев Түркиянын дипломатиялык активдүүлүгүнө жогору баа берип жатып, өлкөнүн кийинки өсүшүнүн этабы илимге, технологияга жана инновацияга негизделиши керектигин баса белгиледи.

«Бүгүнкү күндө инновация жана санариптик экономика жаатында лидер болуу глобалдык лидер болуу үчүн абдан маанилүү», - деди ал.

Оторбаев: «Түркия буга чейин эле маанилүү ролду ойнойт — бул жерде көптөгөн билим берүү мекемелери, илимий ачылыштар жана жаңы өнүмдөр чыгарылууда. Түркиянын демографиясы жакшы жана санариптик багыттагы жаш калкы бар, бул келечекте дагы реалдуу натыйжаларды берет», - деп баса белгиледи.

Глобалдык кайра баштоо жана G2 дипломатиясынын кайтып келиши

Форумдун негизги темасы болгон «Дүйнөлүк кайра баштоо: Эски тартиптен жаңы реалдуулукка» боюнча ойлорун бөлүшкөн Оторбаев АКШнын президенти Дональд Трамп бул кайра баштоону тездеткен жана трансформацияны алга жылдырган эң чоң катализатор болгонун мойнуна алды.

«АКШ экономикалык, аскердик жана жумшак күч жагынан дүйнөдөгү эң ири жана эң таасирдүү өлкө», - деди ал. «АКШда болуп жаткан окуяларды, анын ички жана тышкы саясатын эч ким этибарга албай коё албайт».

Оторбаев Трамптын «Американы кайрадан эң чоң кыл» (MAGA) ураанына карабастан, экинчи мөөнөтүндөгү жаңыланган глобалдык катышуусу эл аралык мамилелерди калыптандырганын белгиледи.

«Анын аракеттери жана идеялары дүйнөбүздү бүткүл адамзат үчүн адилеттүү жерге айландырууда маанилүү ролду ойнойт деп үмүттөнөм», - деп айткан Оторбаев, Борбордук Азиянын беш лидери 6-ноябрда президент Трамп менен бирге C5+1 саммитине катышуу үчүн Вашингтонго барарын жарыялады.

Оторбаев ошондой эле АКШнын президенти Трамп менен Кытайдын төрагасы Си Цзиньпиндин Түштүк Кореянын Пусан шаарында өткөн жолугушуусунун маанисин белгилеп, аны АКШнын президенти "G2 саммити" деп атаганына токтолду.

 «G2 – биздин планетадагы эң маанилүү диалог», - деп айткан мурдагы кыргыз премьер-министри: «Экономика жана жумшак күч жагынан алганда эки ири өлкө чындап эле диалогго муктаж»,-деди. «Бул эки өлкөнүн позициялары көп учурда карама-каршы келгени менен, диалог ар дайым түшүнүшүүнү жана мамилелерди жакындатуу жана коопсуз кылуу үчүн идеяларды алып келет», - деди жана мындай байланыш болбосо «коркунучтуу окуялар» болушу мүмкүн экенин эскертти ал.

Пусан саммитин «туура багыттагы кадам» деп мүнөздөгөн Оторбаев Вашингтон да, Пекин да аны жемиштүү деп мүнөздөгөнүн белгиледи. «Азыраак стресстүү дүйнө көбүрөөк диалогду талап кылат – саммиттер жана мекемелер аралык кызматташтык аркылуу», - деди ал.

Глобалдык Түштүк G2 үстөмдүк кылган дүйнөнү кабыл алабы деген суроого Оторбаев глобалдык башкарууну нөлдүк суммадагы оюн катары кароого болбойт деп ырастады.

«Биз «бирин же экинчисин» деп айта албайбыз. Бул экөө тең болушу керек», - деп баса белгиледи ал. «Бизге G2, G7, G20, ошондой эле Шанхай Кызматташтык Уюму (ШКУ) жана БРИКС сыяктуу башка форматтарда диалог керек. Дүйнөдө канчалык көп диалог болсо, биз ошончолук жакшы жана коопсуз болобуз». 

Оторбаев Кытайдын төрагасы Си Цзиньпиндин Глобалдык башкаруу демилгесин колдой турганын билдирди жана Түркиянын президенти Режеп Таййип Эрдогандын «Дүйнө бештен чоң» принцибине негизделген БУУну реформалоо боюнча көптөн берки чакырыгын кайталады.

«БУУнун архитектурасы Экинчи дүйнөлүк согуштун натыйжасында 1945-жылы түзүлгөн», - деди Оторбаев. «Бирок дүйнө өзгөрдү. Коопсуздук кеңеши кеңейтилиши керек. Глобалдык түштүктөгү көбүрөөк өлкөлөр өз үнүн угузушу керек; болбосо, БУУнун түзүмү баарыбыз каалагандай натыйжалуу болбойт».