Түркия жана кеңири Жакынкы Чыгыш цивилизациянын бешиги гана эмес, дүйнөлүк тартиптин мекени да деп эсептелет. Эл аралык мамилелер боюнча белгилүү окумуштуу бул көз карашты билдирип, 13-кылымда кол коюлган дүйнөдөгү биринчи документтештирилген тынчтык келишимин белгиледи.
Вашингтондогу Америка университетинин Трансулуттук чакырыктар жана башкаруу боюнча ЮНЕСКО кафедрасынын башчысы, абройлуу профессор Амитав Ачарья Стамбулда өткөн 9-TRT World форумунда TRT World каналына эксклюзивдүү маек курду.
Форумдун «Глобалдык кайра баштоо: Эски тартиптен жаңы реалдуулукка» темасынын контекстинде сүйлөгөн Ачарья бул аймак дүйнөгө дипломатиянын, кызматташтыктын жана тынчтыктын алгачкы принциптерин сунуштап, бүгүнкү күндөгү глобалдык башкаруунун пайдубалын түптөгөнүн билдирди.
«Дүйнөлүк тартип - дүйнөнү туруктуу кылган идеялар, институттар жана процесстер - бир жерде же бир цивилизация тарабынан ойлоп табылган эмес, албетте, Батыш тарабынан да эмес», - деп айткан Ачарья: «Бүгүнкү күндө Түркияга таандык болгон бул аймак цивилизациянын да, дүйнөлүк тартиптин да маанилүү бешиги болуп келген»,-деп кошумчалады.
Ачарья дүйнөлүк дипломатиянын тамырын миңдеген жылдарга, Анатолияга, Хеттерге, Митанниге жана Египетке чейин изилдеген. «Биринчи катталган тынчтык келишимине ушул жерде, египеттиктер менен хеттиктердин ортосунда биздин заманга чейинки 1269-жылы Кадеш деген жерде кол коюлган», - деди Ачарья. «Түп нускадагы жазуу Стамбул археологиялык музейинде сакталып турат. Бул келишимге кол салбоо, өз ара коргонуу жана тынчтыкта жанаша жашоо сыяктуу жоболор кирген. Булар кийинчерээк Бириккен Улуттар Уюмунун Уставы тарабынан кабыл алынган принциптер».
Ачарья улуу державалардын кызматташуусу, идеясы да заманбап эл аралык институттардан мурун пайда болгонун белгилеп: «Байыркы Жакынкы Чыгыштын беш улуу державасы — Египет, Хатти, Митанни, Ассирия жана Вавилония — дээрлик эки кылым бою тынчтык мамилелерин сактап келишкен. Бул жагынан алганда, бул аймак Европадан алда канча мурун жамааттык коопсуздуктун жана дипломатиянын пайдубалын түптөгөн»,-деп айтты.
Цивилизациялык улануу
Ачарьянын айтымында, Түркиянын азыркы дипломатиялык активдүүлүгү, Орусия менен Украинанын ортосундагы ортомчулук, Африка, Жакынкы Чыгыш жана Азия менен байланышы - бул цивилизациялык мурас менен терең байланышты чагылдырат.
Ачарья Түркия Африка, Батыш Азия, Ислам дүйнөсү жана Европа менен тарыхый байланыштары бар деп ырастаганда, бул жакшы цивилизациялык саясат экенин баса белгиледи. Профессор сөзүн улантып: «Бул Түркиянын көпүрө куруу ролуна легитимдүүлүктү жана ишенимдүүлүктү берет. Түркия дайыма көрсөтүп келгендей, цивилизация бөлүүгө эмес, бириктирүүгө кызмат кылышы керек. Эң негизгиси, бул мурас биримдикке жана кызматташтыкка шыктандырууну уланта беришин камсыз кылуу», - деди.
Бирок, Ачарья көптөгөн аймактарда байкалгандай, цивилизациялык баяндоолорду саясатташтыруунун тобокелдиктери жөнүндө эскертти. «Цивилизациялык мурас өкмөттүк идеологияны киргизүү же башкаларды четтетүү үчүн колдонулганда көйгөйлүү болуп калат. Бирок, ал тынчтыкты жана кызматташтыкты өнүктүрүү үчүн колдонулганда күчтүү жана конструктивдүү».
Ачарья ошондой эле Түркиянын этноборбордук мамлекет эмес, көп цивилизациялуу республиканы баса белгилеген негиздөөчү көз карашы анын эң күчтүү жактарынын бири бойдон кала берерин баса белгиледи. «Эгерде бул инклюзивдүү көз караш сакталып жана кеңейтилсе, Түркия чындап эле «көп дүйнөлүү» тартиптин алдыңкы сабында боло алат», - деди ал.
Көп уюлдуу дүйнөдөн көп катмарлуу дүйнөгө
Быйылкы ТРТ Дүйнөлүк Форумунда Ачарьянын “көп катмарлуу дүйнө” концепциясы өзгөчө көңүл бурду. Өзүнүн акыркы китеби “Бир кезде жана келечектеги дүйнөлүк тартип: Эмне үчүн глобалдык цивилизация Батыштын төмөндөшүнө карабай жашайт” деген эмгегине таянып, ал көп уюлдуулук түшүнүгү өтө эле тар жана европоцентризмге негизделген деп эсептейт.
“XIX кылымда көп уюлдуулук Британия, Франция, Германия жана Орусия сыяктуу бир нече улуу державалардын башка мамлекеттердин тагдырын аныктаганын билдирген. Бийлик аскердик жана экономикалык жактан аныкталган,” – деп түшүндүрдү ал. “Бирок бүгүн бул эскирген. Биз технология, идеялар, корпорациялар жана мамлекеттик эмес субъекттер да натыйжаларды калыптандырган дүйнөдө жашап жатабыз.”
Ачарьянын айтымында, көп уюлдуулук “өтө бийликке багытталган,” ал эми көп катмарлуулук XXI кылымдын татаал чындыгын чагылдырат – бул жерде таасир армиялар жана ИДП гана эмес, жумшак күч, инновация жана тармактар аркылуу да келет.
“Аскердик күчү жок, бирок жарым өткөргүчтөр боюнча лидер болгон Тайвань сыяктуу өлкөлөр жана аймактар өтө маанилүү. Ошондой эле санарип платформалар, БӨУлар жана транснационалдык кыймылдар да маанилүү. Бүгүнкү дүйнө эски европалык күчтөрдүн тең салмактуулугунан алда канча байланышкан жана ар түрдүү.”
Түркиянын президенти Режеп Таййип Эрдоган форумдун ачылышында БУУнун Коопсуздук Кеңешинин үстөмдүгүнө каршы узактан бери айтылып келе жаткан чакырыгын кайталап, “Дүйнө бештен чоң” деп жарыя кылганда, Ачарья муну өзүнүн аргументтеринин жаңырыгы катары кабыл алды.
“Эгерде президент “Дүйнө бештен чоң десе”, бул көп уюлдуулук эмес – бул көп катмарлуулук,” – деп кошумчалады ал. “Бул беш державанын чегинен ашууну билдирет. Бул Түркия, Египет, Индонезия, Бразилия, Индия жана башкалар үчүн орунду камтыйт. Ошондой эле корпорациялар, мамлекеттик эмес субъекттер жана цивилизациялык күчтөр үчүн да орун бар. Бир сүйлөм менен айтканда, президент Эрдоган менин академик катары айткым келген нерсени жыйынтыктап койду.”
G2 же ‘бир дүйнө – бир кемчилик’?
Акыркы глобалдык өзгөрүүлөр боюнча ой калчаган Ачарья айрыкча АКШнын президенти Дональд Трамп менен анын кытайлык кесиптеши Си Цзиньпиндин жакында Түштүк Кореянын Пусан шаарында болгон жолугушуусунан кийин жаңы АКШ-Кытай «G2» идеясына каршы экенин эскертти. Трамп саммитти «G2» деп атады, бул термин АКШ менен Кытайдын дүйнөлүк иштердин биргелешкен лидерлери катары идеясын эске салат.
«Бул резонанстуу түшүнүк», - деп тамашалады Ачарья. «АКШ менен Кытай атаандаштыгын башкарууга аракет кылып жатышы мүмкүн, бирок Япония, Индия жана Европа сыяктуу башка өлкөлөр дихотомияны кабыл алышпайт. Дүйнө ар дайым татаал бойдон кала берет», - деди ал.
Ачарья азыркы глобалдык кырдаалды «бийликтин асимметриялык бөлүштүрүлүшү» деп атады - бул мезгилде АКШ аскердик жактан, Кытай экономикалык жактан алдыда, ал эми Индиядан Европа Биримдигине чейинки башка актерлор борбордон ажыратылган глобалдык ландшафттын бир бөлүгү болуп саналат.
«Дүйнөлүк кайра баштоо» деп аталган нерсе эки супердержава жөнүндө болбойт; бул көптөгөн актерлордун - мамлекеттердин, коомдордун жана технологиялардын - жаңы жана күтүүсүз жолдор менен өз ара аракеттениши жөнүндө болот».
Ачарья ошондой эле АКШнын көп тараптуу институттардан чыгышынын кесепеттери жөнүндө эскертти. «Жыйырма жыл мурун биз бир полярдуу дүйнө жөнүндө сөз кылып жатканбыз. Азыр мен айтам, биз «минус дүйнөдө» жашап жатабыз, АКШ чыгып гана тим болбостон, көп тараптуулукту активдүү түрдө жокко чыгарган дүйнөдө», - деди Ачарья, Вашингтондун ДССУ жана ЮНЕСКО сыяктуу институттардан чыгышы жөнүндө айтып жатып.
«АКШнын жоктугу Кытай, Индия, Түркия жана Дүйнөлүк Түштүк өлкөлөрү толтуруп жаткан боштукту жаратат».
Дүйнө жаңы күч алмашуулары менен күрөшүп жатканда, профессор Ачарьянын тарыхка да, келечекке да негизделген билдирүүсү айкын: Цивилизация жана дүйнөлүк тартип кандайдыр бир бир державанын белеги эмес. Алар биргелешкен, өнүгүп жаткан жетишкендиктер.
«Түркия жана бул аймак бир кезде дүйнөлүк тартиптин мекени болгон», - деди Ачарья. «Эгер алар бул инклюзивдүү, кызматташтык рухун кайрадан жандандыра алса, алар дүйнөлүк тартипти кайра калыптандырууга жардам бере алышат».
