21-кылым эбегейсиз глобалдык нааразылыктардын мезгили болду.
2009-жылы Жашыл кыймыл менен миңдеген адамдар таза шайлоо өткөрүүнү талап кылып чыгышкан Иранда 1979-жылдагы революциядан берки эң чоң нааразылык акциялары өттү.
Жакынкы Чыгышта биз 2011-жылдагы араб жазы авторитардык мамлекеттерди кулатканын көрдүк. 2014-жылы "Чатыр кыймылы" Гонконг өкмөтүнөн ачык-айкындуулукту жана демократияны талап кылды.
Америка Кошмо Штаттары ошондой эле биздин теңсиздик жана расизм жөнүндө ой жүгүртүүбүздү өзгөрткөн “Уолл-стритти ээлеп ал” жана “Black Lives Matter” сыяктуу негизги кыймылдардын мекени болгон. Соңку айларда Америка Кошмо Штаттарынын булуң-бурчунан студенттер Газадагы согушка нааразылык билдирип чогулушкан.
Маанилүү болдубу? Активдүүлүк дүйнөнү жакшыраак жер кылган жаңы саясаттарга алып келдиби? Жооп аралаш.
Аралаш натыйжалар
Албетте, эң жогорку максаттарына жеткен кыймылдар бар. Араб жазы кээ бир өлкөлөрдө саясатты түп тамырынан бери өзгөрттү.
Нааразылык акциялары Тунисте президент Бен Алинин өкмөтүн жана Египеттин эки премьер-министринин ыйгарым укуктарын токтотту. Башка жагынан алганда, кыймылдар убактылуу болуп көрүндү.
АКШда “Уолл-стритти ээлеп ал” кыймылы бир нече жылдар бою башкы макалаларда үстөмдүк кылып келген, бирок бул экономикалык теңсиздикти азайта алган жок жана АКШда улутчул саясаттын өсүшүнө тоскоол болгон жок.
Акыркы жылдарда көптөгөн кыймылдар “Уолл-стритти ээлеп ал” жолуна түшкөндөй. Алар Бен Алини кулаткан Араб жазына караганда “Уолл Стритти ээлеп ал” дегенге көбүрөөк окшошот. Алар келип бир ойду айтышып, анан жок болушту.
Мурдагы нааразылык акцияларынын күчү
Себеби, бүгүнкү нааразылык акциялары өткөн муундардын нааразычылыгынан кыйла айырмаланып турат. Адаттагыдай эле, кыймылдар элдин кеңири катмарына кайрылуу менен таасир этүүгө умтулушат жана андан кийин бул колдоону өкмөт ичинде өзгөртүү үчүн күрөшкөн коомдук жана саясий уюмдарды түзүү үчүн колдонушат.
Бүгүнкү күндө коомдук кыймылдар көбүнчө онлайн сүйлөшүүлөрүнүн жана санариптик активисттердин чакан топторунун натыйжасы болуп саналат. Заманбап “социалдык медиа” кыймылы туруктуу күрөш жана туруктуу саясий жеңиштер үчүн зарыл болгон ресурстарга жана туруктуулукка ээ боло албайт.
Мисал катары америкалык жарандык укуктар кыймылын алалы. Кээ бир тарыхчылардын айтымында, Граждандык укуктардын эң алгачкы топтору Граждандык согуштан кийинки доордо түштүк штаттар расалык сегрегациянын ырайымсыз режимдерин ишке ашырган кезде каралардын укуктарын жакташкан. Алар ошондой эле 1909-жылы түстүү адамдардын өнүгүүсүнүн улуттук ассоциациясынын пайда болуусунун күнүн белгилешет.
Башкалары 1950 жана 1960-жылдардагы Мартин Лютер Кинг жана Байард Рустиндин муунуна кайрылышы мүмкүн. “Жарандык укук” кыймылын кандай карабайлы, нааразылык акцияларын уюштура турган, бийликти лоббирлөөчү жана сотко кайрыла турган саясий уюмдарды түзүү үчүн чогулган чоң коомчулуктун бар экенин билебиз.
NAACP өзүнүн жактоочуларынан миллиондогон долларларды чогултуп, жүздөгөн бөлүмдөрдү ачты жана соттордо сегрегацияга каршы тынымсыз күрөштү. Америка Кошмо Штаттарында легалдаштырылган расизмди токтотуу боюнча 1964-жылдагы Жарандык укуктар жөнүндө акт сыяктуу ондогон жылдар бою жасалган аракеттер кандайча чоң жеңиштерге жетишкенин түшүнүү оңой.
Бүгүнкү күн менен салыштыруу
Биз өткөндөгү Жарандык укуктар кыймылын азыркы эң белгилүү расалык адилеттүүлүк кыймылы менен Black Lives Matter салыштырсак болот. 2014-жылы негизделген BLM Америка Кошмо Штаттарында расизмге каршы күрөшкө айланган.
2020-жылы Жорж Флойд полиция кызматкерлеринин колунан каза болгондон кийин, BLM уюштуруучулары миллиондогон адамдарды полициянын ырайымсыздыгына жана кара расизмге каршы мобилизациялашты. Мурдагы Жарандык укуктар кыймылдарынан айырмаланып, BLM кара жарандардын жана ак өнөктөштөрдүн чоң коалициясы тарабынан башкарылган эмес.
Анын ордуна, BLM Twitterден пайда болгон. Үч активист, Алисия Гарза, Патрисс Куллорс жана Опал Томети интернет мейкиндигинде "Каралардын жашоосу маанилүү" деген терминди ойлоп табышты жана Майкл Браун жана Сандра Бланд сыяктуу кара терилүү америкалык жарандардын өлтүрүлүшү активисттердин бул чакан тобуна олуттуу көңүл бурду.
Жергиликтүү бөлүмдөр BLM популярдуулукка ээ болгондон кийин түзүлгөн, бирок алар чакан болгон жана юридикалык жактоочу топтор же катталган лобби уюмдары катары иштеген эмес.
Таң калыштуусу, окумуштуулар BLMдин таасири биринчи кезекте маданий экенин түшүнүшөт. Академик кесиптештерим менен бирге мен Улуттук илимдер академиясынын эмгектеринде BLM нааразылык толкундарынан кийин расизмге каршы талкуулар күчөгөнүн көрсөткөн макаламды жарыяладым.
Ал эми, окумуштуулар BLM нааразычылыктары полициянын каржылоосун кыскартууга алып келген жок деп белгилешти. Матис Эббингаус, Натан Бэйли жана Джейкоб Рубелдин Social Problems социология журналында жарыяланган анализи көрсөткөндөй, көптөгөн шаарлар чындыгында полициянын бюджетинин көбөйгөнүн көрүшкөн жана муну алар каршылыктын белгиси катары чечмелешкен.
Ушундай эле динамика бүгүн АКШда жана Газадагы согушка нааразы болгон башка өлкөлөрдө да болуп жатабы деп сурашыбыз мүмкүн. BLM сыяктуу, бул нааразычылыктар тез тарады, анткени алар социалдык медиа аркылуу күчөгөн жана алардын аракеттери өкмөттүн саясатын кандайча өзгөрткөндүгүн көрүү кыйын.
Кыймылдын чектелген таасири анын себептерин колдоо үчүн акчаны жана добуштарды мобилизациялоочу жана социалдык медианын энергиясына таянган борбордук жетекчиликтин жоктугу менен байланыштырылышы мүмкүн деп ойлойм.
Газадагы нааразылык акциялары АКШнын ички саясатына да университет кампустарында антисемитизм боюнча дооматтар жана студенттер менен мугалимдердин активисттерине карата административдик репрессиялардан улам аралашкан.
Тилекке каршы, согуштан келип чыккан гуманитардык кризис тууралуу жетиштүү талкуу жок.
Көпкө узабай калуу
BLM өзүнчө бир окуя эмес. 21-кылымда араб жазы же Ирандагы Жашыл кыймыл сыяктуу интернетте үмүттөндүргөн идеялар катары башталып, социалдык медиада тутанган көптөгөн кыймылдар болду.
Нааразылык акцияларынын келечеги активисттер бул тез өзгөрүп жаткан чөйрөгө канчалык деңгээлде жооп берип, жаңы стратегияларды иштеп чыга аларынан көз каранды.
Бул кыймылдар күчтүү жана миллиондогон адамдарды шыктандырган. Бирок алар көбүнчө оптимисттик колдоочулары ойлогондон да артта калышкан. Мунун негизги себептеринин бири – адамдардын социалдык медиага ашыкча баа бериши жана уюштуруу жана узак мөөнөттүү стратегиянын зарылдыгын баалабай койгону.
Твиттер сизге дароо миллион кишиге жетип, аларды бир күн нааразылык акциясына чыгууга жардам бериши мүмкүн, бирок бул Конгрессти лоббирлөө, шайлоочуларды каттоо жана узак мөөнөттүү келечекте иштерди бүтүрүү сыяктуу алгылыксыз иштерди аткаруу үчүн коомчулукту куруу үчүн жарамдуу курал эмес.
Убакыттын өтүшү менен биз бул кыймылдардын мурастарын баалайбыз, биз алардын жеңиштерин баалап, алсыз жактарын жоюуга аракет кыла алабыз.
Биз социалдык жактан негизделген кыймылдардын туруксуздугун түшүнүүгө аракет кылсак болот, ошондой эле өкмөттөр мындай нааразылык акцияларына кандай жооп кайтарарын түшүнүүгө аракет кылсак болот.
Маселен, Иран өкмөтү санариптик көзөмөлгө инвестицияны көбөйтүү менен интернетке негизделген кыймылдарды үзгүлтүккө учуратууну улантты. Нааразылык акцияларынын келечеги активисттер бул тез өзгөрүп жаткан чөйрөгө канчалык деңгээлде жооп берип, жаңы стратегияларды иштеп чыга аларынан көз каранды.
