Женева коопсуздук саясаты борборунун директору жана Европадагы коопсуздук жана кызматташтык уюмунун (ЕККУ) мурдагы баш катчысы элчи Томас Гремингер АКШ менен Кытайдын ортосундагы улуу державалардын атаандаштыгы күчөгөн сайын, Түркия жана башка орточо державалар алдын ала айтууга боло турган жана эрежелерге негизделген эл аралык тартипти "кайра орнотуу жоопкерчилигине жана мүмкүнчүлүгүнө" ээ экенин билдирди.
Стамбулда өткөн 9-ТРТ Дүйнөлүк форумунун алкагында “Жогорку деңгээлдеги дипломатиянын кайтып келиши: Орточо державалар жана жаңы көп уюлдуу тартип” аттуу жогорку деңгээлдеги сессияга катышкан Гремингер, глобалдык саясаттагы белгисиздиктердин өсүшүнө карабастан, орточо державалардын көп тараптуу кызматташтыкты жандандыруудагы маанилүү ролуна көңүл буруп: “Түркиянын жана башка орточо державалардын бул тартипти мыйзам үстөмдүгүнө жана так нормаларга негизделген алдын ала айтууга боло турган көп тараптуу система аркылуу калыптандырууга кызыкчылыктары да, мүмкүнчүлүгү да бар. Алар АКШ менен Кытайдын ортосундагы атаандаштыкка биротоло тартылып кетишине жол бербеши керек” деди.
Европа коопсуздугун калыбына келтирүү боюнча коалиция
ЕККУдагы тажрыйбасына таянып Гремингер 1970-жылдардагы Хельсинки процесси сыяктуу тарыхый мисалдарды келтирди, анда нейтралдуу жана блокторго кошулбаган мамлекеттер Кансыз согуш учурунда Европанын коопсуздук тартибин турукташтырууга жардам берген.
Украинадагы согуш аяктагандан кийин Европанын коопсуздук архитектурасын кайра куруу үчүн орточо державалардын жаңы коалициясы керек болорун баса белгилеп: “Нейтралдуу жана блокторго кошулбаган державалар азыр жок, ошондуктан бизге жаңы коалиция керек,” - деди.
2024-жылдын декабрында ЕККУнун төрагасы болуп кызматка киришкен тажрыйбалуу түрк дипломаты Феридун Хади Синирлиоглуна шилтеме кылган Гремингер: "Түркиянын бул багытта туура инвестицияларды салып жатканын көрүп турам - тажрыйбалуу түрк дипломатын ЕККУнун башкы катчысы кылып дайындоо - бул Европанын коопсуздугун калыбына келтирүүгө салынган инвестиция", - деди.
Гремингер Түркиянын көп тараптуу кызматташууну жактаган жана бир нече тараптар менен диалогду жүргүзгөн уникалдуу дипломатиялык позициясы тынчтыкты орнотууга жана институционалдык реформаларга салым кошууда пайдалуу ролду ойной турганын билдирди. Ал Украинадагы жаңжал туруктуу тынчтыкка жетүүдөн алыс экенин, бирок бир жыл мурункуга салыштырмалуу айрым жылыштар болгонун айтты.
Гремингер Украинадагы тараптар ок атышууну токтотуу жана жөнгө салуу боюнча сүйлөшүүлөрдү кайра баштоого жакындап калганын, эки тарапты тең столдун айланасына алып келүү үчүн АКШ жана Түркия сыяктуу орточо державалар көмөктөшө турган акылдуу дипломатия керек экенин билдирди. Чыр-чатакты чындап чечүү үчүн ири жана орточо державалар таасирин бириктирип, инклюзивдүү дипломатия жүргүзүү аркылуу кызматташуусу зарылдыгын баса белгиледи.
"G2" риторикасына каршы эскертүү
“Глобалдык кайра куруу: Эски тартиптен жаңы реалдуулукка” темасындагы ТРТ Дүйнөлүк Форуму 2025 АКШ президенти Дональд Трамп менен Кытай президенти Си Цзиньпиндин Түштүк Кореянын Пусан шаарындагы жолугушуусунан бир нече күндөн кийин өттү. Трамп бул жолугушууну “G2 саммити” деп атап, Вашингтон менен Бээжинди дүйнөлүк маселелерде орток лидерлер катары сыпаттады.
АКШ-Кытай кызматташтыгынын маанилүүлүгүн моюнга алуу менен Гремингер эки уюлдуу дүйнөлүк тартипке этият мамиле жасоо керектигин эскертип “Бул эки державанын (АКШ жана Кытай) стратегиялык атаандаштыгын башкарып, муну Тайвань маселеси сыяктуу чыр-чатакка айланышына жол бербөө биздин кызыкчылыгыбызга туура келет. Муну эч ким каалабайт,” - деди.
Германиянын жана Европанын согуштан кийинки кайра түзүлүшүн талкуулоо үчүн 1945-жылы өткөрүлгөн Ялта конференциясына токтолгон Гремингер мындай деп түшүндүрдү: “Бирок биздин кызыкчылыгыбызга туура келбеген нерсе - дүйнөнү Ялта стилиндеги таасир чөйрөлөрүнө бөлүп, ал тартипти башкаларды эзүү үчүн колдонушу. Бул биз каалаган нерсе эмес”.
Гремингер Вашингтон менен Пекиндин ортосундагы соода жана глобалдык саясатты иштеп чыгуудагы туруктуулук баарына пайдалуу болорун билдирди. Ал башка катышуучуларды четтеткен же көп тараптуу институттарды алсыраткан ар кандай келишимдерден алыс болууну эскертип, анын ордуна орточо державалар атаандаштыктын башкарылуучу жана эрежелерге негизделген бойдон калышын камсыз кылуу үчүн турукташтыруучу ролду ойной алат деп жактады.
‘Дүйнө бештен чоң’
Түркия президенти Режеп Таййип Эрдогандын “Дүйнө бештен чоң” деген ураан менен Бириккен Улуттарды реформалоо чакырыгына токтолгон Гремингер түрк лидеринин көз карашын бөлүшөрүн айтып, глобалдык коомчулук Экинчи Дүйнөлүк согуштан кийинки мурасталган эски күч түзүлүштөрүнөн арылашы керектигин баса белгиледи.
“Биз Экинчи Дүйнөлүк Согуштан кийин дароо эле мааниге ээ болгон дүйнөгө карата көз карашты жеңишибиз керек. Жаңы иш бөлүштүрүүнү иштеп чыгышыбыз керек. Менин чакырыгым Бириккен Улуттар Уюмунун Коопсуздук Кеңешин реформалоого гана эмес - бул албетте маанилүү — ошондой эле бардык көп тараптуу мекемелерди максатка ылайыктуу, натыйжалуу жана эффективдүү кылуу” деди.
Гремингер Түркиянын адилеттүү эл аралык системаны жактоосун мактап, Эрдогандын позициясын “глобалдык мекемелерди реформалоого түрткү берүү үчүн зарыл болгон саясий лидерлик” деп мүнөздөдү.
Гремингердин айтымында, Кансыз согуштан кийинки Батыштын бир полярдуу, эрежелерге негизделген дүйнө жөнүндөгү оптимизми көптөн бери өчүп калган. Анын ордуна эмне келери супер державалардын аракеттерине гана эмес, ошондой эле орточо державалардын аймактар жана салттар боюнча кызматташуу мүмкүнчүлүгүнө да көз каранды болот.
9-ТРТ Дүйнөлүк форуму аяктап жатканда Гремингердин ой жүгүртүүлөрү быйылкы талкуулардагы кайталанган теманы баса белгиледи: Глобалдык дипломатиядагы жаңы тең салмактуулукту аныктоодо орточо державалардын таасири өсүп жатат.
“Орточо державалар бул кайра курууну калыптандырууда жоопкерчилик жана мүмкүнчүлүккө ээ,” - деп жыйынтыктады.
